آموزش پرورش ماهی

رشد ماهیها : رشد ماهیان و عواملی كه روند رشد تحت تأثیر آنهاست برای پرورش دهنده ماهی ، در درجه اول اهمیت قرار دارند ، زیرا حداكثر رشد ماهی در حداقل مدت زمان با حداقل مقدار غذا ، هدف اصلی اوست .
ماهی جانوری خونسرد است و جهت حفظ درجه حرارت بدن خود ، مجبور به صرف انرژی نیست ، بدین لحاظ ، یك ماهی نسبت به یك جانور خونگرم ، از لحاظ تبدیل مواد غذایی به پروتئین بدن ، از كارآیی و استعداد بیشتری برخوردار است .
تغذیه ماهیان انرژی مورد نیاز ماهی از غذا تأمین میشود ، بهر حال این انرژی در اصل از خورشید تولید می شود . انرژی خورشید به وسیله گیاهانی كه برای ساختن كربوئیدرات ها، انرژی مصرف می نمایند، به غذا تبدیل می گردد. جانوران این گیاهان را خورده و انرژی ذخیره شده را جهت انجام فعالیت های خود مورد استفاده قرار می دهند ، بنابراین گیاهان بعنوان تولیدكنندگان اولیه مواد غذایی شناخته شده اند ، كه این مواد به صور دیگر تبدیل می گردد و سپس در اختیار ماهیان قرار می گیرد. در زیر بطور فشرده نیازهای غذایی ماهیان مورد اشاره قرار می گیرد.
تركیبات معدنی ماهـیان از مـواد مـعدنی بیشماری استفاده می نمایند كه عناصر ذیل ضرورت بیشتری برای آنان دارد كه عبارتند از : كلسیم ، فسفر ، سدیم ، مولیبدن ، كلر، منیزیم، آهن، سلینیوم، ید، منگنز، مس، كبالت و روی كه عوامل یاد شده از طریق محصولات جنبی كشتارگاهها همچون پودر ماهی در اختیار ماهیان قرار می گیرد.
تركیبات آلی كه خود شامل مواد زیر هستند: پروتئین ها
پروتئین ها تركیبات آلی پیچیده ای هستند كه از واحدهای اسید آمینه ساخته شده اند و از طریق اسیدهای دیواره روده به داخل خون جذب و یا جهت تولید انرژی می سوزند. منابع گیاهی و غالباً حیوانی در تأمین پروتئین مصرفی ، در جیره غذایی مصرفی ، تغذیه مصنوعی پرورش دهندگان گنجانده می شود. چربیها
این مواد از واحدهای اصلی به نام اسیدهای چرب تشكیل می شوند . اطلاعات در مورد جزئیات نیاز ماهی به چربی در دست نیست، لذا در غذاهای ویژه مصنوعی اهمیتشان در درجه دوم قرار دارد. ئیدرات های كربن
این مواد شامل گروه وسیعی از مواد شامل قندها، نشاسته ها و سلولز هستند، ساده ترین ئیدرات های كربن، قندها و پیچیده ترین آنها پلی ساكاریدها است . این مواد غالباً در تغذیه مصنوعی ماهیانی به كار می رود كه از طریق آنزیم آمیلاز، قادر به بهره وری از محصولات گیاهی هستند. ویتامینها : برای سلامت ماهی ضروری و شامل دو دسته اند
محلول در آب كه شامل موارد زیر هستند:
الف) تیامین كه در غلات و حبوبات و سبزیجات و خمیرترش (Yeast) و بافت حیوانی یافت می شود و كمبود آن باعث كمی رشد و تشنج ها است.
ب) پیریدوكسین، كه در خمیر ترش، غلات وحبوبات موجود است و كمبود آن كم خونی ماهی را به دنبال دارد.
ج) اسید اسكوربیك كه در سبزیجات و بافت حیوانی موجود و كمبود آن باعث خونریزی بافتها می شود.
محلـول در چربی كه خود شامـل ویتامین های A-D- KوE می باشد الف) ویتامین A در روغن ماهی موجود و از طریق گنجاندن پودر ماهی در جیره غذایی تأمین می شود. ب) ویتامینD از طریـق تأثیر نور ماوراء بنفـش در پوست ماهی ساخته می شود و كمبود آن اختلال در فرآیند استخوان سازی را باعث می شود. ج) ویتامین E و K در بافت گیاهی و سبزیجات موجود و كمبود آنان باعث كم خونی و اختلال در انعقاد خون می گردد.



عوامل زیر نیز در رشد ماهیان آب شیرین از اهمیت برخوردارند : چه در آب شیرین و چه شور ماهی بدلیل خونسرد بودن ، میزان فعالیت بدنش با افزایش حرارت بسرعت زیاد می شود، لذا هرچه درجه حرارت بیشتر، انرژی بیشتری مورد نیاز ماهی است . بطور معمول در نقاط گرمسیر نسبت به نقاط سردسیر رشد ماهیان آب شیرین بیشتر است.

جریان آب :ماهیان آب شیرین در صورتیكه در آبی با جریانی سریع نگهداری شوند، نسبت به موقعیكه در یك استخر بسر می برند، مجبور هستند كه برای شنا كردن و موضعگیری در مقابل جریان آب ، انرژی بیشتری مصرف نمایند.
اندازه بدن : میزان سوخت و ساز یك ماهی كوچك بالاتر از میزان مزبور در یك ماهی بزرگ است . بنابراین در عرصه تكثیر و پرورش آبزیان، عملاً معلوم شده كه ماهی كوچك ، برحسب واحد وزن بدن به غذای بیشتر نیاز دارد.
سایر عوامل: افزایش مستمر و ممتد فعالیت بدنی یا سوخت و ساز ، نیاز به انـــرژی یك ماهی را ترقی می*دهد. اینگونه افزایش عمدتاً نتیجه عواملی هستند كه به عوامل فشار مشهورند كه شامل ازدحام ، سطوح پائین اكسیژن ، آلودگی ، میزان های آمونیاك ، همگی عوامل فشار موجود در عرصه تكثیر و پرورش محسوب می*گردند كه میزان نیاز به انرژی را افزایش داده و قادرند بطور نامطلوبی بر میزان رشد تأثیر بگذارند.
استحصال تخم و بچه ماهی: در صنعت تكثیر و پرورش آبزیان ، واژه تخم یا بچه ماهی به مراحل جوانی حیوان مورد استفاده جهت ماهیدار نمودن استخرهای پرورش ماهی اطلاق می*گردد. تهیه و تأمین بچه ماهی در زمینه پرورش ماهیان تحت تأثیر وجود اختلافی مهم بین رفتار تخم ریزی گونه های مختلف ماهیان قرار دارد. به عبارت دیگر برخی از انواع ماهیان آب شیرین از روی میل در استخرهای پرورش ماهی تخم*ریزی می*كنند و تأمین تخم به راحتی صورت می*گیرد و برخی در كارگاه تخم ریزی می*كنند.
بهترین نوع ماهی شناخته شده كه به سهولت در استخر تخم*ریزی می*نمایند ، ماهی تیلاپیا است. نوع دیگری از سیستم تكثیر ماهیانی كه در آب شیرین استخرها به حد بلوغ و تخم*ریزی و بهره*برداری می*رسد ماهی قزل*آلا است. البته وجه تمایز آن با ماهیان دیگر آب شیرین ، در استفاده از استخرهای بتونی بوده كه ویژه اینگونه ماهیان است. در صورت عدم استفاده از این گونه استخرها لازم است در شرایط حوضچه تخم*ریزی ماهیان قزل*آلای مولد از استخر برداشته و با استفاده از دست ، از طریق وارد آوردن فشار بر روی بدن ماهی تخم كشی صورت و سپس تخمهای بارور شده را به خارج از حوضچه ( استخرهای غیربتونی ) هدایت كرد.



آب:منـشاء آب شـیرین جـهت پرورش ماهیان، بارندگی است كه با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی محل تغییر می*كند. چشمه*ها و چاهها در اثر نفوذ آب باران در زمین بوجود آمده*اند كه جهت پرورش و تكثیر ماهیان مورد بهره*برداری قرار می*گیرند. گاهی نیز از هرز آبهای جمع شده در زمینهای شیب*دار با منشاء باران در تكثیر و پرورش استفاده می*گردد. مردابها، دریاچه*ها و رودخانه*ها منابع ذخیره هرز آبها هستند.
برای یك استخر پرورش ماهی ، نیازمند یك مقدار آب اولیه جهت آبگیری متناسب با حجم مورد نیاز استخر هستیم. مقدار آب مورد نیاز برای پرورش ماهی در آبهای شیرین از مجموع عوامل زیر تعیین می*گردد:
الف) حجم استخر در شروع دوره پرورش ماهی
ب ) تلفات نفوذی در طول دوره پرورش ماهی
ج ) تلفات تبخیری در طول دوره پرورش ماهی


در صورتیكه كل آب شیرین مورد استفاده جهت پر كردن استخر در مواقعی از سال برای تأمین آب استخر كافی نباشد، ساختن یك مخزن ذخیره آب، پرورش دهندگان را قادر خواهد ساخت تا در مواقع پر آبی ، آب را جهت زمان خشكسالی و كم آبی ذخیره و استفاده نمایند. اگر استخر به شكل مربع مستطیل باشد با در هم ضرب كردن دو ضلع و ارتفاع كل آب مورد نیاز برآورد می*شود. ارتـفاع × عــرض × طــول كــه تـعــیین ارتــفاع از طــریــق تـخـمین میانگین عمق آب صورت می*گیرد كه بصورت ارتفاعات مختلف سطح استخرقابل استحصال است .

كارگاههای پرورش ماهی:
مدیریت اینگونه استخرها مستلزم تأمین آب كافی و هنر ایجاد شرایط مطلوب محیطی لازم برای حداكثر رشد و حداقل میزان مرگ و میر جمعیت ماهیان موجود در استخر است. ورود آب به استخر از طریق یك ورودی تحت كنترل انجام می*گیرد كه هدف از آن تأمین جریان مرتب و قابل تنظیم آب ممانعت از فرار ماهیان و جلوگیری از ورود گونه*های نامطلوب به داخل استخر می*باشد. ایـن آب از طـریق یـك خروجی قابل كنترل به نام مانك (Monk) از استخر خارج می*گردد و به تولید كننده امكان می*دهد كه هرگونه لایه آب موجود در كف استخر را كه احتمالاً كیفیت آن پایین آمده و بایستی با آب تازه تعویض گردد را تخلیه سازد.


دستورالعمل*های عمومی در رویه پرورش ماهیان آبهای شیرین: در این خصوص پرورش دهندگان ماهی می*توانند از محیطهای آبی و تسهیلاتی استفاده كنند كه برای پرورش كپور و دیگر گونه*های ماهی آبهای شیرین مناسب*ترند ، تا برای ماهیان قزل*آلا، و فنون این كار در حال حاضر كاملا مرسوم و رایج است. ایجاد استخرهای ماهی در اصل رویه*ای از آب*زدایی و كنترل منظم مناطق باتلاقی با استفاده از سدهای ساده كه به تدریج استخرهایی مناسب تولید ماهی در كنار آن ایجادشد، ریشه گرفته است. از لحاظ فنی كلیه گونه*های ماهی آب شیرین را میتوان پرورش داد و این بسته به انتخاب بازار است. در ذیل برخی از مسایلی كه در رویه*های پرورش و تكثیر ماهیان آب شیرین باید بدانها توجه داشت مد نظر قرار می*گیرد:
ضد عفونی استخر : استخرها كه در اندازه*های متفاوتی هستند ( از 100 متر مربع برای تخم*ریزی گرفته تا بیش از 10 هكتار برای پرورش ماهیان استخرهای نمونه یا در زمین حفر میشوند و یا بوسیله پشته*های خاكی ساخته میشوند كه در هر حال باید قابل زهكشی باشند و این كار معمولاً بوسیله سیستم ( مانك ) صورت می*گیرد . بهترین و ارزانترین روش ضد عفونی استخرها خنگ گذاشتن و به آیش در آوردن آن است .
تخم*ریزی: بطور معمول ماهیان آب شیرین در دمای حدود 22 درجه سانتیگراد تخم ریزی میكند و استخرهای تخم*ریزی در آغاز ماه مه ، هنگامی كه حرارت آب به سرعت زیاد میشود ، آماده می*گردند . در استخرها بذر علف افشانده میشود یا گیاهان دیگر امكان رویش می*یابند ، بطوری كه رستنی*های مناسب موجود باشد ، تا تخمها به آنها بچسبند. استخرها در اكثر اوقات سال ، خـالی هستند امـا درست قـبل از تخم*ریزی از آب پر می*شوند و فرصت گرم شدن می*یابند. آنها تنها وقتی مورد استفاده قرار می*گیرند كه درجه حرارت آبشان بالای 18 درجه سانتیگراد باقی بماند . ماهی*های تولید مثل كننده آب شیرین در دسته*هایی شامل 2 نر و یك ماده انتخاب میشوند. نرها به سادگی شناسایی میشوند. به این ترتیب كه وقتی كه حفره شكمی آنها به آرامی فشار داده شود، اسپرم از منفذ آن خارج میشود. ماده**ها در این زمان به واسطه حفره شكمی متورم و منفذهای برجسته قابل تشخیص*اند ماهی كپور معمولاً در 4 سالگی بالغ میشود ، گر چه نرهای آن میتوانند زودتر بالغ شوند. دسته*های ماهیان بلافاصله بعد از آب*گیری استخر ، وارد آن میشوند و تخم*ریزی بعد از حدود 36 ساعت صورت میگیرد. ماده*ها روی گیاهان مركز استخر تخم می*ریزند و هر ماهی حدود 000ر100 تخم به ازاء هر كیلوگرم از وزن بدن تولید می*كند. ماهی*های تولید مثل كننده را پس از تخم*ریزی بلافاصله از استخر بیرون می*آورند تا تخمها را نخورند.
مراحل لاروی : معمولاً تخم ماهیان آب شیرین از جمله كپور پس از گذشت 100 "درجه روز" (یعنی 4 روز در دمای 25 درجه سانتیگراد) سرباز می*كند. لاروها به طول 5 میلیمتر هستند و تنها یك كیسه غذایی كوچك با خود همراه دارند. هنگام آماده سازی استخر تخم*ریزی یا نزدیك به این زمان ، استخرهای نوزاد پروری بزرگتر از استخرهای تخم*ریزی هستند و باید حدود 2/1 متر عمق داشته باشند. این استخرها اختصاصاً برای تولید لارو بكار می*روند و باید تنها حاوی مواد غذایی در چنان اندازه و كیفیتی باشند كـه مـناسب تـغذیه لاروهـا بـاشند. بـرای پرورش پلانكتون*های حیوانی غذایی در استخرها كود آلی یا شیمیایی می*پاشند. انتخاب بین كودهای آلی و غیر آلی صورت می*گیرد و كودهای آلی طبیعی مورد استفاده معمولاً از كودهای حیوانی نظیر كود گاو یا اسب هستند . این مواد را میتوان به میزان 1 كیلوگرم در متر مربع بصورت جامد یا مایع ، ترجیحاً در حالت تجزیه كامل كه سطح آمونیم به حداقل می*رسد بكار گرفت. ( سطح آمونیم بسته به طبیعت خاك استخر و سطح موجود مواد تغذیه*ای در استخر كاملاً متغیر است). هنگام كودپاشی دقت زیادی باید مبذول داشت تا كود بیش از حد افزوده نشود و حالت بی*اكسیژنی رخ ندهد. به جای كوددهی گسترده و یك جا، چه بهتر كه این كار طی چندین نوبت هر چند هفته یك بار در طول تابستان صورت گیرد.

كودهای غیر آلی را میتوان به جای كود آلی بكار برد. كودهای آلی مواد تغذیه*ای جلبكی را در سطح قابل پیش*بینی*تری فراهم می*نمایند. در استخرهای عادی كه دارای مقدار مناسبی خاك در كف هستند ، احتمال دارد كه فسفر ، مواد مغذی را محدود كند كه برای جلوگیری از این وضع ، از سوپر فسفات*ها استفاده می*گردد. شكل رایج*تر كودپاشی ، استفاده از تركیب نیتروژن، فسفر و پتاسیم به نسبت 10÷10 ÷ 10 به میزان 10 كیلوگرم در هكتار ، كمی دیرتر در سال میتوان بكار گرفت. پس از آنكه كود آلی یا شیمیایی افزوده شد و پلانكتون كافی در استخر بوجود آمد لاروهای تازه سر از تخم درآورده به آن وارد می*شوند. رشد در این زمان سریع است و لاروها را باید به منظور جلوگیری از كاهش میزان رشد كه در اثر ازدحام بی*رویه ایجاد می*شود ، پراكنده و كم جمعیت كرد. بطور معمول لاروها را برای بقیه فصل در استخر نگاه میدارند. همچنین ممكن است در صورت كند بودن میزان رشد ( كه از طریق نمونه برداری با تور كنترل میشود) ، از تغذیه كمكی استفاده گردد. در صورتیكه درجه حرارت مناسب باشد، ممكن است ماهیان كلیه غذاهایی را كه بطور طبیعی تولید شده مصرف كنند. غذاهای گندله*ای شكل كه توسط كارخانجات تجارتی تولید میشوند معمول ترین غذای ماهیان آب شیرین از جمله كپور هستند. این مواد از لحاظ غذایی متناسب با نیازهای ماهی ساخته شده*اند و میتوان آن را با دست به آنها داد، یا به كمك ابزار اتوماتیك یا تغذیه كننده*ها مورد استفاده قرار داد. در صورتیكه هوا به اندازه كافی گرم باشد میتوان بطور واقع*بینانه انتظار داشت كه تا پایان تابستان وزن ماهیان 50 تا 100 گرم باشد. در اینجا باید بر اهمیت بالا بودن دمای محیط تأكید كرد، زیرا پایین بودن درجه حرارت سبب میشود كه آهنگ رشد كند یا نابود گردد. حداقل دما برای رشد مناسب ، 18 درجه سانتیگراد است، در حالی كه دمای 25-23 درجه سانتیگراد ایده*آلی را برای تبدیلات غذایی و رشد بوجود می*آورد. اهمیت درجه حرارت به قدری است كه استفاده از صفحات خورشیدی ، تونلهای پلی تینی گلكاری شده یا ایجاد پوشش بر روی استخر ، به منظور افزایش درجه حرارت برای بالا بردن آهنگ رشد ، باز هم اقتصادی و بصرفه است.
كنترل بیماری : كنترل بیماری تا حد زیاد مسئله*ای است مربوط به بهداشت استخر. استخرها حتی*الامكان باید در طول زمستان ، خشك نگه داشته شوند و با آهك زنده ، فرمالین یا سود سوزآور ضد عفونی گردند. ماهیان تولید مثل كننده همیشه باید از بچه ماهیها و ماهیان در حال رشد بزرگ*تر و جدا نگاه داشته شوند. ماهیان باید بخاطر انگل*ها یا سایر علائم بیماری بطور مكرر در فصل رشد و ترجیحاً حداقل ماهی یك بار بطور كامل معاینه شوند و اگر بیماری آنان محرز گردید، سریع و بطور موثر درمان شوند. دقت در انتخاب ماهیان تولید مثل كننده اهمیت فراوانی دارد تا در درجه اول موجب انتقال بیماری به مزرعه نشوند.
كنترل شكارچیان : كنترل شكارچیان ( عمدتاً پرندگان و حشرات آبزی) ، بیشتر با پیشگیری از ورود آنان تا نابود ساختن آنها باید فراهم گردد. گرین هاوس*ها واقعاً در مقابل شكارچی مقاوم هستند. مسئله عمده دیگر بویژه در اواخر فصل كه گرمای آب بیشتر و محصول ماهی موجود در آب بالاست. آلودگی استخر بوسیله خود ماهیان می*باشد. در این حالت اكسیژن مورد نیاز ضایعات دفع شده از ماهی ، و همچنین مصرف اكسیژن توسط ماهیان در حال رشد ، سبب كاهش میزان اكسیژن محیط می*گردد. برای مقابله با این موضوع میتوان آب را در طول شب كه میزان اكسیژن در پایین*ترین حد خود است ، هوا داد ، یا آب آن را بطور دائم عوض كرد، گرچه مورد اخیر با اتلاف حرارت آب همراه است.